عمر خیام: ریاضیدان، اختر شناس، فیلسوف و خالق یکی از معروفترین آثار شاعرانه جهان

ریاضیدان، اخترشناس و فیلسوف ایرانی و خالق "رباعیات" یکی از معروفترین آثار شاعرانه جهان، بخاطر حرفۀ پدرش، خود را "خیام" به معنای "خیمه دوز" مینامد. خیام در 18 ماه می 1048 میلادی در نیشابور متولد و در 4 دسامبر 1131 درگذشت.

از چهارده رساله ای که به خیام نسبت داده شده است تنها دو تای آنها امروز برای ما باقی مانده اند.این آثار علیرغم اهمیت و ارزش فوق العاده ای داشتند رضایت خالق این آثار را در جستجوهای فلسفی اش جلب نکرد و همین نومیدی باعث شد که خیام این احساسات خود را در قالب اشعار قصارگونه ای که رباعیات نامیده می شوند بیان کند.

در غرب او را بیشتر با اشعارش می شناسند: نزدیک به هزار رباعی به خیام نسبت داده شده است. خیام در رباعیات خود لحنی هزل گونه و بدبینانه و اپیکوری به هستی را در قالب غنایی ترکیب کرده است. ادوارد فیتزجرالد، شاعر و مترجم فقید انگلیسی نخستین کسی بود که اشعار خیام در غرب معرفی کرد. وی در سال 1859 در حدود صد رباعی را به زبان انگلیسی برگرداند. 

گفته شده خیام شاگرد ابن سینا بوده و علاوه بر این شرح هندسۀ اقلیدسی و توضیحاتش درباره معادلات جبری درجه دوم و سوم بسیار شناخته شده است. همچنین آثار ریاضی خیام مکمل یافته های خوارزمی در زمینه حل معادلات درجه سه بوده است.

زندگی خیام در هاله ای از رمز و راز باقی مانده است و برای شناخت بهتر او منابع و آثار زیادی وجود ندارد. جوانی خود را در محضر شیخ محمد منصوری، یکی از مهمترین چهره های علمی دوران، سپری کرد. همچنین کمی بعدتر مدتی در محضر امام موفق نیشابوری، مهمترین عالم خراسان، به علم آموزی پرداخت. منابعی گفته اند نظام الملک و حسن صباح نیز از شاگردان موفق نیشابوری بوده اند و به همین خاطر این سه با یکدیگر پیوند دوستی داشته اند. گفته شده پس از آنکه نظام الملک به وزارت می رسد، خیام و حسن صباح به دیدار او می روند. صباح که جاه طلب است خواهان داشتن مقامی حکومتی می شود که بلافاصله به دست آورده و البته بعدها از همین مقام برای کنار زدن نظام الملک استفاده می کند و پس از آنکه در تلاش خود شکست می خورد رهبر حشاشین می شود. اما خیام که جاه طلبی حسن صباح را ندارد فقط خواهان داشتن مکانی برای زندگی و مطالعه و عبادت می شود. مساعدت می شود که به طور منظم به او 1200 مثقال زر داده شود و همین مساعدت زندگی او را تا آخر عمر تامین می کند.

خیام به عنوان اخترشناس دربار جلال الدین ملک شاه سلجوقی همراه با دانشمندان دیگر اصلاحاتی را در دستگاه گاهشماری پارس به عهده می گیرد.

مرگ خیام را میان سال‌های ۵۱۷–۵۲۰ هجری قمری می‌دانند که در نیشابور رخ داد. گروهی از تذکره‌نویسان نیز مرگ او را سال ۵۱۶ نوشته‌اند، ولی پس از بررسی‌های لازم مشخص گردیده که تاریخ مرگ وی سال ۵۱۷ هجری قمری بوده‌است. آرامگاه وی هم‌اکنون در شهر نیشابور، در باغی که آرامگاه امامزاده محروق در آن واقع می‌باشد، قرار گرفته‌است.